اين مسيري تاريخي است كه حدود دو هزار سال قبل لاجورد بدخشان از اين مسير به كشورهاي آسياي مركزي و اروپا صادر مي گرديد. همچنان اين راه از سابقه تاريخي بيشترِ برخوردار بوده و به عنوان بخشي از راه ابريشم داراي اهميت ويژه مي باشد.

 
چکیده
افغانستان کشوری است محاط به خشکه و این معضل باعث شده تا از بنادر کشورهای همسایه استفاده نماید گرچند در حقوق بین الملل برای کشورهای محاط به خشکه حقوق و امتیازهایی قایل شده اما این حقوق و امتیازها افغانستان را هیچگاه از کشمکش های تجاری بیرون نکرده است.
کلید واژه ها: افغانستان ، حقوق بین الملل ، ترانزیت ، راه لاجورد ، تجارت
 
مقدمه
افغانستان به چهار بندر آبی کراچی و گوادر در پاکستان و چابهار و بندر عباس در ایران نزدیک است و همیشه کالاهای تجاری خود را ازطریق همین چهار بندر وارد نموده و بعد توسط موترهای باربری وارد افغانستان میکند. در طول این سالها نیازمندی دولت افغانستان به این بنادر یک ابزار خوب برای کشورهای همسایه گردیده تا استفاده خوب سیاسی نمایند. این حق که حقوق بین الملل به کشورهای محاط به خشکه داده است نه تنها مشکل افغانستان را آسانتر نساخته بل گاهگاهی این معضل وارد فاز سیاسی شده و روابط این کشور را با همسایه هایش متشنج میکند. در طول سالهای گذشته این مشکل با نشست های پیهم و امضاء توافقنامه ها هم نتوانست به طور کلی حل گردد. از زمان صدارت داوودخان تا زمان کرزی و حکومت وحدت ملی نتوانسته اند یک راه حل بنیادی به این معضل پیدا کنند اخیراً بعد از چانه زنی ها و تلاش دولت راه لاجورد افتتاح گردید.
تنها پاکستان کشوری نیست که مانع ترانزیت افغانستان گردد بل ایران هم در مقطعی با توقیف تانکر تیل افغانستان از جانب ایران به اندازه پیش رفت که روابط سیاسی این دو کشور خدشه دار شد.
 
نگاهی بر نقش راه های ترانزیتی در افغانستان
تاریخ اقتصادی جهان مبین آن است که راه های مواصلاتی و وسایط حمل و نقل یکی از اساسی ترین ابزار حیات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشورها محسوب می گردد. که احتیاج ها و نیازمندی های بشر را درهر مقطع زمانی و مکانی ایفا می کند.
راه های تجاری و ترانزیتی زمین انتقال کالا و اشخاص را از یک محل به محل دیگر یا از کشورهای مبدا به کشورهای مقصد را ممکن می سازد. همانگونه که رگ های خون در بدن نقش حیاتی دارد، راه های ترانزیتی برای حیات اقتصادی کشور همان نقش را ایفا می کند. در اصطلاح اقتصادی"راه" وسیله ی جابجایی ثروت به شمار می رود یعنی محصولات کشاورزی و صنعتی را از طریق "راه" از مکان تولید به محل مصرف می برند اما افغانستان علیرغم راه های دریای و ریلی بازهم دارای بیشترین راه ها و بنادر تجاری می باشد.
از جمله (بندر تورخم، حیرتان... و راه های شمال – جنوب، راه کابل – قندهار...) که موجودیت این چنین راه افغانستان را بهترین مرکز ترانزیت به شمار آورده و ترانزیت کالاهای داخلی و خارجی را امکان بخشیده است. در قدیم راه ابریشم این نقش را برای صادرات و واردات کالاها و راوبط تجاری میان کشورها به عهده داشت.

چگونگی بوجودآمدن راه های مواصلاتی را می توان به دودسته تقسیم کرد: راه های طبیعی و راه های غیر طبیعی.
 الف: راه های طبیعی: (هوایی، دریایی) که انسان ها برای احیایی این چنین راه ها نقش نداشته و به صورت طبیعی در اختیار بشر قرار گرفته است.
ب: راه های غیر طبیعی:
(جاده ها، خطوط آهن...) که بشربرای ساختن آن نقش عمده داشته و از تخصیص بودجه انکشافی دولت و یا با مساعدت کشورهای دیگر قابل احیا است که بنام تاسیسات زیربنایی کشورنیز یاد می گردد. ایجاد چنین "راه" ها دارای مزیت های فراوان است از جمله تآثیر مستقیم بر تولیدات داخلی کشور و توزیع آن به کشورهای مصرف کننده دارد و باعث استحکام بخشیدن روابط تجاری میان کشورها و گسترش بازارهای جهانی و همچنین باعث تعادل عرضه وتقا ضا می گردد. علاوه برآن رشد و توسعه اقتصادی کشورها درگرو خطوط منظم مواصلاتی است. نقش ارتباطات و انجام مبادلات میان دو کشور به عنوان زیربنای توسعه اقتصادی کشورها نیزمحسوب می گردد.

با توجه به مباحث فوق از مزیت راه ابریشم یاد آوری شده است که این راه بزرگ در گذشته نیز یکی از عمده ترین راه تجاری و ترانزیتی میان کشورهای چون شرق وغرب بوده و از افغانستان عبورمی کرد و باعث ایجاد روابط میان کشورها به شمار می رفت. بااین حال راه های مواصلاتی افغانستان با در نظرداشت کوهستانی بودن و دارای کوه های سربه فلک آن ودارای عمده ترین راه های ترانزیتی می باشد. در صورت فقدان راه های دریایی، از نعمت راه های خشکه، هوایی برخوردار می باشد.
به عنوان نمونه سرک سالنگ و تنگ غارو را می توان در این زمنیه یاد آوری کرد که برای احیای این راه ها توانسته با تلاش های فراوان متحمل شدن هزینه های گزاف ازدل کوهستان ها به پیش برده است و سینه های کوها را شکافته اند، درارتفاعات صعب العبورجهت ایجاد یک شبکه منظم حمل و نقل انجام گرفته است. در ضمن این مباحث فوق افغانستان نیازمند ایجاد راه ها، پلان های وزرات فواید عامه و ترانسپورت که برای تاسیس شبکه خط آهن در نظر گرفته شده است که در سال های 1392 تا 1403 می باشد.
 
پیشینه تاریخی مسیر تجاری در افغانستان
راه ابریشم:
نخستین فردی که نام «جاده ابریشم»یا «راه ابریشم»را درسال 1877 میلادی برای این مسیر انتخاب کرد، جغرافی‌دان آلمانی بنام «فردیناند ریخستوفن»بود که به مناسبت حمل ابریشم چین ازاین راه به دریای مدیترانه و مناطق دیگر،نام ابریشم را برگزید.
با آغاز مسیراز شهرهای ساحلی شرق چین و جلوگیری عبوراین جاده از بیابان‌های مرکزی چین، این مسیر به دو راه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شد. مسیر شمالی پس از عبور از ایالت‌های مختلف چین و پیش از رسیدن به بیایان بزرگ مرکزی چین به سه راه متفاوت تقسیم می‌شد که دو راه آن از شمال بیابان و یکی از جنوب آن می‌گذشت.
این مسیر عمدتاً ثابت، پس از عبور از قسمت‌های جنوبی چین به شمال هندوستان، شمال ایران(خراسان) به دریا می‌پیوست و یا با مسیر شمالی یکی می‌شد که به دور دسترس ترین مناطق اروپا به چیزی حدود 13 هزار کیلومتر(8 هزار مایل)،از«شانگهای» در چین تا«کادیس»واقع در سواحل اسپانیا طولانی‌ترین جاده‌ی جهان را تشکیل می‌داد و در واقع تجار به ندرت سراسر جاده را طی می‌کردند،بلکه کالاها در طول مسیر بین یک تاجر و تاجر دیگر دست به دست می‌شدند.
 
راه لاجورد:
افغانستان کشوری محاط به خشکه بوده و در طول تاریخ نیازمند بنادر آبی همسایه هایش میباشد که همواره این نیازمندی به یک مشکل جدی این کشور مبدل گردیده است . این مشکل افغانتسان را وا داشت تا راه و چاره ای برای حل این بحران پیدا کند که بهترین گزینه احیای راه لاجورد قسمت از راه ابریشم قدیم که بر میخورد به 2000 سال قبل میباشد.که این طرح در 24 عقرب سال 1394 از طرف وزارت خارجه افغانستان به عنوان یک طرح افغانی به کشورهای ذیدخل پیشنهاد گردید که از طرف آن کشور ها مورد استقبال گرم قرار گرفت.
این دهلیز ، ترانزیتی از بندر های آقینه ولایت فاریاب و تورغندی ولایت هرات شروع و از طریق بندر ترکمن باشی ترکمنستان ادامه و با گذشتن از بحیره خزر به باکو پایتخت آذربایجان و سپس به تفلیس پایتخت گرجستان تا بندر های پوتی و باتومی بحیر سیاه و در ضمن از شهر قارص به بندر های استانبول ترکیه و در نهایت به اروپا منتهی می شود.

اين مسيري تاريخي است كه حدود دو هزار سال قبل لاجورد بدخشان از اين مسير به كشورهاي آسياي مركزي و اروپا صادر مي گرديد. همچنان اين راه از سابقه تاريخي بيشترِ برخوردار بوده و به عنوان بخشي از راه ابريشم داراي اهميت ويژه مي باشد.

 
 
راه لاجورد بدیل برای بنادر ایران و پاکستان
افغانستان با استفاده از رقابت های منظقوی و جهانی که میان کشورها وجود دارد میتواند استفاده درستی نماید با احداث و روی کار آوردن راه لاجورد افغانستان مسیر ترانزیت میان چین و کشور های آسیای جنوبی شده و این کشور از اهمیت والای برخوردار میگردد که خود سبب تبدیل شدن افغانستان به یکی از قدرت های منطفه خواهد شد البته با استفاده درست و به موقع از رقابت های منظقوی کشور ها .
راه لاجورد تنها راه حل مناسب و کم هزینه برای افغانستان میباشد که بعد از بررسی و تلاش وزارت خارجه در24 عقرب سال 1394 مطرح گردید این راه گرچند مشکلات فرا راه خود در مسیر افغانستان خواهد داشت اما دولت باید تمام تلاش و زحمات خود را بخرچ دهد تا این راه را بدیل برای بنادر کشورهای همسایه نماید زیرا کشورهای همسایه همواره از ترانزیت افغانستان استفاده سیاسی نموده اند و دیگر تجارت نباید وابسته به تصمیم های کشورهای همسایه باشد .
همچنان افغانستان در سال 1983 عضویت سازمان جهانی تیر را بدست آورده است که بنا بر مشکلات و نابسامانی ها نتوانسته است از مزایای این سازمان استفاده نماید. اخیراً در سال 2010 این سازمان به هماهنگی دولت افغانستان تصمیم فعالیت را در این کشور گرفت. برنامه ابتدایی این سازمان تأسیس اکادمی این سازمان در کشور های عضو میباشد که راننده گان را به طور معیاری آموزش میدهند و در نبود این اکادمی راننده گان افغانی حق سفر به کشور های عضو را ندارند و دولت باید در راستای تشکیل این اکادمی تلاش های خود را ادامه داده و با همکاری این سازمان این اکادمی را تاسیس نماید زیرا در افغانستان هیچ درایور برابر با معیارات سازمان تیر باشد وجود ندارد و در این راستا هم مجبور میشود تا از راننده گان خارجی استفاده نمایید که بازهم دستش دراز بر کشور دیگری خواهد بود. دولت افغانستان باید در دراز مدت به این مشکل با فعال ساختن راه لاجورد و استفاده از مزایای سازمان تیر یا جاده نقطه پایان به این مشکل دهد. در شرایط کنونی راه لاجورد مزایای زیاد به افغانستان دارد از جمله کم کردن مصارف هنگفت ترانزیت میباشد.
 
خصوصيات، فرصت ها و چالش هاي مسير لاجورد
همكاري هاي ترانزيت بازرگاني و حمل و نقل راه لاجورد ميان افغانستان، تركمنستان، آذربايجان، گرجستان و تركيه جهت كاهش موانع ترانزيتي، تجارتي و توسعه عمليات مشترك گمركي بين كشورهاي نامبرده، منحيث راه بديل ترانزيتي براي دسترسي به بنادر بحري ايجاد مي شود. حمل و نقل اموال از مسير اين كشورها توسط سرك و خط آهن مناسب ترين راه بازرگاني ميان افغانستان، آسياي ميانه، قفقاز، بالكان و اروپاي مركزي بوده و وسيله مؤثر ارتباط آسياي جنوبي با كشورهاي اروپایي مي باشد. اين مسير براي افغانستان از اهميت ويژۀ برخوردار است. چرا كه ارزان ترين و كوتاه ترين راه براي رسيدن به كشورهاي اروپايي مي باشد.
از جانب ديگر با توجه به جهاني شدن راه هاي ترانزيتي و انتقال سرمايه، اموال، كالاها و فن آوري معاصر از كشورهاي سرمايه داري به جانب كشورهاي در حال توسعه، تغييرات بيشتري در سرحدات كشورها ايجاد گرديده كه از آن جمله مي توان به تغييرات در مرزهاي روسيه اشاره نمود. هر چند پروسه جهاني شدن چالش ها و عوارضی مانند قاچاق انسان و مواد مخدر، تروريزم منطقه اي و بين المللي را نيز بوجود آورده است، ليكن جامعه جهاني و كشورهاي عضو آن ناچار از همكاري در اين پروسه به منظور ثبات در رشد اقتصادي در سطوح ملي و بين المللي مي باشد.
در واقع با توجه به اهميت انرژي و ضرورت به منابع جديد در اين زمينه و همچنان رشد كشورهاي مانند چين كه در كنار ايالات متحده آمريكا به بزرگترين مصرف كننده انرژي تبديل شده است، باعث شده كه منابع انرژي كشورهاي آسياي مركزي از اهميت ويژه برخوردار گردد. كشورهاي اروپايي و ايالات متحده آمريكا و حتي چين بدون در نظر گرفتن روسيه، خواهان دسترسي به اين منابع انرژي مي باشند. بنابر اين نقش خاصي براي افغانستان، آذربايجان و گرجستان قائل مي شوند.

در همين حال با در نظرداشت رشد چين، افغانستان خواهد توانست نقش مركزي و تاريخي خود را به عنوان مسير ترانزيتي ايفا نموده، منافع بزرگ را نصيب خود نمايد و دوباره به يكي از مهمترين بازيگران منطقه تبديل شود. براي غرب و چين، سرحدات مشترك افغانستان با سه كشور مهم در حوزۀ آسياي ميانه، افغانستان داراي نقش ويژه و مهم در منطقه و جهان دارد. بناّ افغانستان براي كشورهاي نامبرده مطمئن ترين مسير براي رسيدن به آسياي مركزي و قفقاز مي باشد و حضورشان در اين منطقه از اهميت فوق العادۀ جهت دسترسي به مناطق نفت خيز مهم مي باشد.

خصوصيات:
اين راه از كشور افغانستان شروع شده در بندر «تركمن باشي» تركمنستان ختم گرديده و سپس از طريق شهر باكوي آذربايجان به منطقه «تفليس» گرجستان وصل مي گردد و با گذشتن از «تفليس» گرجستان، «قارس و استانبول» تركيه به اروپا وصل مي شود.

ابتكار اين طرح بار اول از طرف دولت افغانستان با كشورهاي ذيدخل در ميان گذاشته شد كه از طرف كشورهاي منطقه مورد توجه و استقبال قرار گرفته است. دولت افغانستان به اين باور است كه اين مسير يكي از كوتاه ترين و ساده ترين راه براي افغانستان بوده، زيرا از مرز افغانستان تا بندر «تركمن باشي» تركمنستان و از «باكو» آذربايجان الي «قارس و استانبول» تركيه سرك و خط آهن موجود مي باشد. حالا ضرور است كه جاده موجود به هم وصل گرديده و يك بسته هم و نقل واحد در مسير معرفي شود، براي اين كار نياز است كه گمرك ها در كشورهاي اين مسير به صورت هماهنگ عمل نموده و تعرفه واحد معرفي شود و موانع امنيتي در مسير كمتر شود.

فرصت ها:
کاهش در هزینه و مصارف هنگفت در زمان انتقال اموال نسبت به بنادر پاکستان و ایران و وصل شدن افغانستان به کشورهای اروپای مرکزی و همچنان وصل شدن چین از طریق افغانستان با کشور های آسیای جنبوبی از فرصت های است که با روی کار آمدن راه لاجورد میباشد همچنان با ساخت و استفاده راه لاجورد تجارت افغانستان رنگ و رخ دیگری به خود گرفته و سود بیشتری نصیب کشور خواهد گردید و دیگر وابستگی های افغانستان به کشور های همسایه از بین رفته و کشور های همسایه مجبور به برقراری ارتباط با افغانستان خواهند شد.
همچنان این یک شانس بزرگ برای کشور های ترکمنستان ، آذربایجان وگرجستان خواهد تا با استفاده از این طریق ارتباطات خود را با کشور های عضو ناتو محکم کرده و وابستگی های خود به روسیه را کاهش دهند.
همچنان این راه نیازمندی های چین را در حد کم کرده و راه را برای ایالت متحده امریکا جهت اکمال نیروهایش در افغانستان کوتاه تر میکند.

چالش های فرا راه :
بزرگترین مشکل فرا راه این طرح نبود امنیت درست در افغانستان میباشد. و همچنان نبود خط آهن یکی دیگری از مشکلات میباشد که افغانستان با آن دست وپنجه نرم میکند.
موضوع دیگر واکنش روسیه است که هیچگاه خواهان آزاد شدن انرژی بحیره کسپین نمیباشد و نمیخواهد ایالات متحده امریکا و چین از طریق این مسیر از انرژی کشورهای منطقه استفاده نمایند.

ابوراغب امانی - دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق و علوم سیاسی
ارسالی به خبرگزاری جمهور

فهرست منابع

1. دادسروش، حسین(1393)مقاله شماره 87355کابل : سایت شبکه اطلاع رسانی افغانستان.
   فیاض ،اسحاق(1394)مقاله  افغانستان، چالش ادامه دار برای ترانزیت کالاهای تجاری. کابل: سایت فردا
   مقاله 779 (1393) سایت اطاق تجارت و بازرگانی افغانستان.
   مقاله 450 (1394) سایت دانشجویی صلصال افغانستان.